გენდერის კვლევები: საწყისები
გენდერული კვლევები: საწყისები
Weareoverhere წარმოგიდგენთ ჩემი და მოხალისეთა ჰაბის ერთობლივ ინიციატივას გენდერული კვლევების მიმართულებით. შეხვედრების სერია მიზნად ისახავს გენდერული სპეციფიური საკითხების, აქტუალური თეორიებისა და პრაქტიკის მიმოხილვას საქართველოს კონტექსტში.
ამ ბლოგპოსტში შეგიძლიათ გაეცნოთ ჩვენს პირველ ორ სემინარს და გენდერული კვლევების საწყისებს.
რა არის ფემინიზმი?
პირველი სემინარის დროს განვიხილეთ სიტყვა ფემინიზმი, მისი არსი, ისტორია და კრიტიკა. სემინარის მონახაზი იყო შემდეგი: დავიწყეთ ფემინიზმის განმარტებებით, შემდეგ განვიხილეთ თვითონ სიტყვა “ფემინიზმი”, ფემინიზმის ტალღები, მისი კრიტიკა და საბოლოოდ დავსვით ეს კითხვა: ვარ მე ფემინისტი?
Პირველ რიგში გადავხედეთ ფემინიზმის განმარტებებს საქართველოსა და უცხოეთში.
საქართველოში ვხვდებით ასეთ განმარტებებს:
“ფემინიზმი არის მსოფლმხედველობა, რომლის მიხედვითაც ქალებს უნდა ჰქონდეთ ეკონომიკური, სოციალური, სამოქალაქო, პოლიტიკური და კულტურული უფლებები.” - Feminism Böll
“ფემინიზმი გაძლევს საშუალებას, ჯერ საკუთარი „მე” და შენს თავს მომხდარი უთანასწორობები გააცნობიერო, შემდეგ აღმოაჩინო ძალა, რომ ამ უთანასწორობებს დაუპირისპირდე.” - Forbes
მე ფორბსის განმარტება უფრო მომწონს. პირველი ზედმეტად გამარტივებულია და ამას გარდა, მე ზოგადად ვცილობ, რომ მხოლოდ “ქალი”-ს ნაცვლად სიტყვა “გენდერი” ვახსენო.
უცხოეთში პოპულარული განმარტებები ასეთია:
“ფემინიზმი ფემინიზმების კოლექციაა” - New York Times
ამ იდეას ვეთანხმები. ამბობენ, რომ იმდენივე ფემინიზმია, რამდენიც ფემინისტი. Მაგრამ ამასაც პრობლემები მოჰყვება, არა? ყოველ იდეოლოგიაში, სადაც ყველა ადამიანს თავისებურად შეუძლია ცნების განმარტება, არასწორი განმარტება აღარ არსებობს. ამაზეც უნდა ვიფიქროთ.
“ფემინიზმი ისეთივე მარტივია, როგორც 'აი, ია', ჩვენ გვინდა რომ ისევე მოგვეპყრონ, როგორც კაცებს.” - Huffington Post
ფემინიზმი ჩემთვის მარტივი არ არის. მარტივი რომ იყოს, უკვე იდეალურ სამყაროში ვიცხოვრებდით. ეს “ჩვენი” და “კაცების” გაცალკევება არ მომწონს. ვფიქრობ, რომ ფემინიზმი ყველა გენდერისთვის იბრძვის დ მარტო ქალებს არ ეკუთვნის.
ინგლისში ამას წერენ:
“ფემინიზმი არის გლობალური პოლიტიკური მოძრაობა, რომელიც იბრძვის ქალების და სოციუმის გათავისუფლებისა და ყველა ადამიანის თანასწორობისთვის.” - The Guardian
აქ თეორიის ნაწილი არის გამოტოვებული, რადგან ფემინიზმი არ არის მხოლოდ პოლიტიკური მოძრაობა. ის არის ასევე აკადემიური დისციპლინა და ფილოსოფია.
აკადემიური განმარტებებიც მაქვს თქვენთვის:
“ფემინიზმის ზოგადი დახასიათება მოიცავს სხვადასხვა ქალების და მათი მრავალფეროვანი ჩაგვრის ინტერპრეტაციებს. შესაბამისად, შეცდომაა ფემინიზმის, როგორც ერთეული ფილოსოფიის ან შეთანხმებული პოლიტიკური პროგრამის განხილვა.” - Susan James
ის, რომ მე დღეს ვცდილობ ფემინიზმის ახსნას, პრობლემატურია, რადგან მე ვარ ერთი ადამიანი და ამ ყველაფერს ჩემი აზრიდან გამომდინარე ვწერ. არანაირი შეთანხმებული განმარტება არ არსებობს ფემინიზმისთვის და ვერც იარსებებს იმდენად სხვადასხვანაირები ვართ ადამიანები. ფემინიზმში პირადი უმნიშვნელოვანესია და ჩემი პირადი გამოცდილებები თქვენი ვერ იქნება.
“ფემინიზმი ქმნის რწმენასა და ქმედებებს შორის სხვადასხვა ურთიერთობების, იდეოლოგიისა და მოძრაობების განმარტების შესაძლებლობას.” - Cott
ფემინიზმს აქვს - ჩემთვის - ორი მთავარი არხი. ერთი მხრივ, ფემინიზმი არის ფილოსოფიური მიმდინარეობა და მეორე მხრივ, იგი არის პრაქტიკული აქტივიზიმი. ორივეს მიზნად აქვს დასახული ადამიანთა თანასწორობისა და გენდერული თუ სხვა ფორმის დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლა.
ფემინიზმში მთავარი საკითხებია სამართლიანობისთვის ბრძოლა, საკუთარი თავის და სხვა ქალების დაფასება და ქალების მრავალფეროვანი ხედვები. ასევე მნიშვნელოვანია ყოველდღიური რეალობა, მომავლის წარმოსახვა და ფემინიზმის ინტერპრეტაციის/არსის შეცვლა. ფემინიზმი არის ცოცხალი არსება. ის არ არის ეგზისტეციალიზმი ან ტრანცენდენტალიზმი, იგი ვითარდება და იცვლება ყოველდღიურად, რადგან მისი ფილოსოფიური ნაწილიც კი პრაქტიკაზეა დაფუძნებული.
ფემინიზმი ფრანგული სიტყვაა, “femme” ნიშნავს ქალს და “ism” აქცევს “ქალ” არსებით სახელს ზმნად.
იმას რომ სიტყვა ფრანგულიდან - ევროპული ენიდან მოდის - თავისი პრობლემები მოჰყვება, განსაკუთრებით საქართველოში, სადაც ენა და ენის შენარჩუნება ძალიან მნიშვნელოვანია ქვეყნისთვის.
ისიც პრობლემატურია ბევრისთვის, რომ სიტვა ფემინიზმი “ქალი”-დან გამომდინარეობს . ფემინიზმი უკვე დიდი ხანია მხოლოდ ქალებისთვის აღარ არის და ბევრი ფემინისტი იმისთვის იბრძვის, რომ გენდერი (ქალობა) აღვიქვათ, როგორც ხელოვნურად შექმნილი იდეა. აქაც საკითხავია როგორ შეგვიძლია მივუდგეთ ამ პარადოქსს.
19-ე საუკუნის შუამდე, სიტყვა “ფემინიზმს” იყენებდნენ როგორც “ქალის თვისებები”-ს სინონიმს. 1837 წელს, ფრანგმა ფილოსოფოსმა და უტოპიური სოციალიზმის მიმდევარმა ჩარლზ ფოიემ პირველად გამოიყენა ფემინიზმი ქალების უფლებებისთვის ბრძოლის სინონიმად.
1892 წელს, პირველი ქალების საერთაშორისო კონგრესის დროს პარიზში, ფემინიზმს იყენებდნენ რეგულარულად ინგლისურ ენაში იმისთვის, რომ გენდერთა თანასწორობაზე ესაუბრათ.
Სიტყვა პოპულარული გახდა ბრიტანელი და ამერიკელი ქალების მობილიზაციის შემდეგ; მაგრამ მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ ქალების უფლებებისთვის სხვა ქვეყნებში ბევრად უფრო ადრეც იბრძოდნენ. Ჩვენი სამყაროს ისტორია ასეთია, რომ დასავლეთი წერს; შესაბამისად, გვაქვს ფემინიზმი.
ფემინიზმს ხშირად აღწერენ ტალღებით. 1850 - 1940 წლების განმავლობაში ქალები დასავლეთში იბრძოდნენ საწყისი პოლიტიკური უფლებებისთვის (საარჩევნო უფლებისთვის).
მეორე ტალღა მიეკუთვნება 1950 - 1970 პერიოდს და მიზნად ისახავდა თანასწორობას სხვა სფეროებში (განათლება, დასაქმება, სახლი).
მესამე ტალღა, რომელიც 1990-ში დაიწყო, ინტერსექციონალიზმს აყენებს ცენტრში (სხვა რა ელემენტები კვეთენ ადამიანების იდენტობაში/პიროვნებაში გენდერს).
საინტერესო და კრიტიკის ერთერთი ნაწილი არის ის, რომ ტერმინი “ფემინიზმი” აქტიურად იქამდე არ გამოუყენებიათ, სანამ საარჩევნო უფლებები არ მოვიპოვეთ. თავიდან, მოძრაობას “ქალების მოძრაობა” ერქვა, რადგან მთავარი მიზანი იყო არჩევნებში მონაწილეობის უფლების მიცემა ქალებისთვის - ყველა რასის კაცს უკვე ჰქონდა ეს უფლება. ეს მიზანი აერთიანებდა აბსოლუტურად ყველა ქალს ამერიკაში, სხვადასხვა იდენტობების მიუხედავად.
1920 წელს, ამერიკელმა ქალებმა მოიგეს არჩევნებში მონაწილეობის უფლება, სერიოზული ბრძოლის შემდეგ. არავის არ მიუცია ეს მათთვის, ძალით გამოგლიჯეს ქვეყანას. ნელ-ნელა ქალები სხვადასხვა სფეროებშიც შევიდნენ და საჭირო გახდა ახალი იდეოლოგია, რომელიც სოლიდარობის გრძნობას გამოიწვევდა არა მარტო ქალებში, არამედ ყველა ადამიანში - ფემინიზმი.
ფემინისტებმა დაიწყეს სხვა კუთხით მუშაობა, ისინი ქალის დეფინიციას აღარ თავაზობდნენ სამყაროს. პირიქით, ფემინისტები უკვე ქალის კლასიფიკაციის დასრულებისთვის იბრძოდნენ - და იბრძვიან.
განვიხილოთ ფემინიზმის კრიტიკა: სიტყვა "ფემინიზმი" ფუნდემენტალურად უცხოა. სხვა ტერმინოლოგიაც, მაგალითად "sisterhood" არ ჯდება ქართულში და სხვა ენებში/კულტურულ კონტექსტებში. ეს თითქოს არ არის მნიშვნელოვანი, მაგრამ სინამდვილეში რთულია ფილოსოფიის გავრცელება და ადამიანების გადმობირება, როცა მრავალ უცხოურ სიტყვას იყენებ.
რაც შეეხება ტალღებს: პირველ რიგში, ტალღები იმის შთაბეჭდილებას ტოვებს, რომ ფემინიზმი შუალედებში რამდენიმე წლის განმალობაში ჩუმად, წყნარად იჯდა სახლში. ეს, რათქმაუნდა სისულელეა. ომის დროს ქალები მუშაობნენ, აქტიურად იღებდნენ მონაწილეობას საზოგადოებაში და ფემინისტური ცხოვრებით ცხოვრობდნენ. ტალღები ასევე რიყავს იმ ფემინისტებს, რომელთა აქტივიზმიც არ არის პირველი, მეორე ან მესამე ტალღის განმარტებებში. მეორე ტალღის წლებში, მაგალითად, იყვნენ შავკანიანი ქალი აქტივისტები და ფილოსოფოსები რომლებიც ინტერსექციონალიზმის კუთხით წერდნენ და მოღვაწეობდნენ. ინტერსექციონალიზმის მესამე ტალღაში ჩასმა მათ ისტორიებს აქრობს.
საქართველოს კონტექსტში, ტალღების პრობლემა არის ის, რომ აქ თაობების როლები შეცვლილია (შვილები ასწავლიან დედებს). რა თქმა უნდა ჩვენც გვყავს ქალი ფემინისტები ისტორიაში, მაგრამ ეს ისტორია იმდენად გაწყვეტილია, რომ ტალღების ფენომენი საქართველოს კონტექსტში არ ჯდება. ეს გაწყვეტილი ისტორია მეტნაწილად კოლონიური რეალობის ბრალია. კომუნიზმი - ისეთი როგორიც იყო საბჭოთა კავშირის დროს, ქალების თემას არ განიხილავდა, მისთვის მთავარი იყო კლასობრივი დამოკიდებულება და თუ კლასის პრობლემა გადაწყდებოდა, მაშინ თავისთავად ქალებსაც აღარაფერზე ექნებოდათ პრეტენზია. იმპერიალიზმის დროს, საერთოდ იდეების გამოთქმის უფლება ძლივს გვქონდა ქართველებს. ამავდროულად, ნაციონალისტური აზროვნება იწვევდა და იწვევს იმ არასწორ წარმოდგენას, რომ ქალების ფემინიზმზე ლაპარაკი ქვეყნის წინააღმდეგ წასვლას ნიშნავს, რომ ქართველი ქალი არის ქვეყნისთვის და მან საკუთარ თავზე არ უნდა ილაპარაკოს. აგნიეჟკა გრაფი ამბობს, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც ხალხი ტოტალიტარიზმის მსხვერპლია, რთულია იმის გაგება რომ პირადული არის პოლიტიკური. ის, რომ ქალის პირადი ცხოვრება და მასზე საუბარი მნიშვნელოვანია, გასააზრებლადაც კი რთულია საქართველოს მსგავს ქვეყნებში.
ბოლო კრიტიკა ეხება ფილოსოფიას: პირველ რიგში, ჩვენ გვყავს "პროტოფემინისტი" ფილოსოფოსები, ფემინისტები სიტყვა “ფემინიზმი”-ს გარეშე; მაგალითად ბარბარე ჯორჯაძე. ეს ადამიანები წერდნენ ქალებზე და ქალთა უფლებებზეც. Მათი ფემინისტებად არ აღქმა, მხოლოდ იმიტომ რომ ისინი წლების სტანდარტულ ისტორიას არ ერგებიან, სისულელეა. მეორე - ჩემთვის მნიშვნელოვანი - კრიტიკა ფემინისტური თეორიის არის ის, რომ ის ხშირად მოითხოვს ქალებისგან გენდერზე ყურადღების გამახვილებას. ეს შეიძლება ზოგისთვის მარტივი იყოს, მაგრამ ქართველ ქალს ისეთი ყოველდღიური პრობლემებიც აქვს, რომლებიც შეიძლება გენდერის ჭრილში არ ეტეოდნენ. Შეიძლება სახლში საჭმელი არ აქვს, ან საერთოდ სახლი არ აქვს; Შეიძლება მოიტაცეს, ბავშვი რომ იყო ისე გაათხოვეს. Შეიძლება ემიგრანტია, ებრაელია, აფხაზია და ეს მისთვის დიდ წნეხს წარმოადგენს. რა თქმა უნდა გენდერი ამ ყველა პრობლემაშია ჩართული, მაგრამ მშიერი ქალისგან ფემინიზმის მოთხოვნა ზოგჯერ უსამართლობაა. თუმცა, ისიც არის აღსანიშნავი, რომ ხშირად, ზუსტად ესეთი დაჩაგრული ადამიანები ახერხებენ ფემინისტობას და პრივილეგირებული ქართველები ავლენენ სექსისტურ ტენდენციებს.
ერთი მხრივ, თვით-გამორკვევა მნიშვნელოვანია, რადგან ფემინიზმის ერთერთი მთავარი პრინციპი არის არჩევნის ქონა. ბევრი ადეკვატური მიზეზი შეიძლება ჰქონდეს ადამიანს იმისთვის, თუ რატომ არ არის ფემინისტი. აფრიკელი ქალებისთვის თვითონ ტერმინში - როგორც თეთკანიანი ქალების მიერ შექმნილ ექსკლუზიურ ფილოსოფიაში - არის პრობლემა. ზოგს პირადი უარყოფითი გამოცდილება აქვს ფემინიზმთან. განსაკუთრებული საჭიროების მქონე ადამიანებისთვის, მაგალითად, შეიძლება არასასურველი იყოს ისეთი მოძრაობის წევრობა, რომლის სხვა წევრები მეტნაწილად აიგნორებენ მათ პრობლემებს. ზოგისთვის - მე ვფიქრობ განსაკუთრებით საქართველოში და საქართველოს რეგიონებში - ფემინისტური იდეების გამოთქმა სერიოზულ დისკომფორტს და შეიძლება საფრთხესაც კი ჰქმნის.
არჩევნის და თვითგამორკვევის უფლება ძალიან მნიშვნელოვანია. ზოგჯერ ქართველი და უცხოელი ქალებიც ამბობენ ამაყად, რომ არ არიან ფემინისტები. ჩვენი პირველი რეაქცია შეიძლება იყოს, რომ მათ უბრალოდ არ იციან რა არის ფემინიზმი. მე ვფიქრობ, რომ ეს არასწორი მიდგომაა. კი, შეიძლება ასეც იყოს და ყოველთვის ღირს ადამიანთან საუბრის გაგრძელება, მაგრამ ხშირად, ამ ადამიანებმა ძალიან კარგად იციან რა არის ფემინიზმი და უბრალოდ არ ეთანხმებიან. დაუჯერეთ ადამიანებს, როცა ამბობენ, რომ ისინი არ არიან ფემინისტები.
ისიც აღსანიშნავია რომ იმ ადამიანისგან - რომელმაც კარგად იცის რა არის ფემინიზმი - ამ ტერმინის უარჰყოფა შეიძლება უბრალოდ აქტიური სექსიზმი იყოს. ყველა ადამიანს არ უნდა ფემინიზმი და თანასწორობა, ზოგი უბრალოდ სექსისტია.
ამავდროულად, შესაძლებელია ფემინისტური ცხოვრებით ცხოვრება და ფემინისტური საქმის კეთება იარლიყის გარეშე. ქართველი სტუდენტის, მაია ტაბიძის ნაშრომი წავიკითხე ცოტა ხნის წინ. იქ წერს, რომ ქართველი ფემინისტი მწერლებიდან მე-19 საუკუნეში, მხოლოდ კატო მიქელაძე იყენებდა ამ ტერმინს. მე ტერმინი მნიშვნელოვანი მგონია, მაგრამ ამ ტერმინის გამო ქალების გარიყვა და ფემინიზმის ისევ ექსკლუზიურ კლუბად გადაკეთება არასწორია.
ვუბრუნდები ისევ ფუნდამენტალურ კითხვას ჩემთვის - ვუბრუნდები პირადულს: ვარ მე ფემინისტი? მოგიწოდებთ თქვენ თავსაც მხოლოდ ეს კითხვა დაუსვათ, როცა ფილოსოფია ზედმეტად დამაბნეველი ხდება.
მე ვარ ფემინისტი, რადგან ვაღიარებ, რომ მსოფლიოში ზოგიერთი ჯგუფი სტრუქტურული და კულტურული დისკრიმინაციის მსხვერპლია.
მე ვარ ფემინისტი, რადგან ვფიქრობ, რომ ყველა ადამიანი იმსახურებს თანაბარ უფლებებს და შესაძლებლობებს.
მე ვარ ფემინისტი, რადგან ვიცი, რომ სხვადასხვა ასპექტები ადამიანის იდენტობაში (მათ შორის გენდერი) ხშირად სოციუმის მიერ გამოგონილია, მაგრამ რეალურად ჰქმნის მის ყოველდღიურ ცხოვრებას.
მე ვარ ფემინისტი, რადგან მინდა, რომ ყველა ადამიანმა, გენდერული თუ სხვა იდენტური მარკერების მიუხედავად იცხოვროს ისეთ სამყაროში, სადაც ის ითვლება სრულყოფილად და აქვს ფუნდემენტალური ღირსებები.
მე ვარ ფემინისტი.
გენდერი და სქესი
მეორე სემინარი დავიწყეთ გენდერისა და სქესის თემებზე საუბრისთვის საჭირო ტერმინების განმარტებით, განვიხილეთ სქესისა და გენდერის არსი, ის მითები რომლებიც ამ ორ სიტყვას ეხება, გენდერსა და სქესს შორის ურთიერთობის სამი თეორია და მთავარი საკითხები მათთან - როგორც აკადემიკურ და სოციალურ თემებთან დაკავშირებით.
ერთი მხრივ, გენდერი არის ადამიანის არა-ბიოლოგიური, სოციუმის მიერ შექმნილი და ნასწავლები როლი. მეორე მხრივ, ეს არის როლი, რომელსაც ჩვენ ყოველ დღე გაუაზრებლად ან გააზრებულად ვთამაშობთ.
გენდერის მაგალითი იქნება “ქალი”. ჩემი, როგორც მდედრის, სხეული არ განაპირობებს კაბების ჩაცმას ან ფეხების გაპარსვას ან სხვა ჩვევებს, რომლებიც ტრადიციულად ქალის (როგორც გენდერის) დამახასიათებელი ატრიბუტებია.
სქესი არის ის, რითიც ვიბადებით, გენდერი არის ის, რის პრეზენტაციასაც ყოველდღიურად ვაკეთებთ. რაც მთავარია, ბიოლოგიური სქესი არ არის აბსოლუტური განმპირობებელი გენდერის და ქცევის.
ლექციის პირველ ნაწილში სქესზე გავამახვილეთ ყურადღება, რადგან ჩემი აზრით მითები და არასწორი იდეები სქესის და გენდერის თემებზე სწორად სქესის - როგორც ცნების არ-ცოდნის გამო იქმნება. სქესის კატეგორიებში შედის მამრობითი, მდედრობითი, ინტერსქესი და სხვა.
პირველი არასწორი წარმოდგენა სქესზე არის ის, რომ ის ბინარულია. ამაში იგულისხმება, რომ საზოგადოების უმეტესობას, ლეგალურ სტრუქტურებს, რელიგიურ ორგანიზაციებს და ზოგიერთ მეცნიერულ დაწესებულებებსაც კი სქესი წარმოდგენილი აქვთ ორ კატეგორიად: მამრობითი და მდედრობითი.
მეორე მითი არის ის, რომ სქესი წმინდა ბიოლოგიური ფაქტია და მასზე სოციუმის მიერ განსაზღვრული წესები არ ახდენს ზეგავლენას.
მესამე მითი არის ის, რომ სქესი მარტივად ამოსაცნობია და მხოლოდ ადამიანის სასქესო ორგანოთი შემოიფარგლება.
იმის და მიუხედავად, რომ საზოგადოებაში არ არის ცნობილი ინტერსქესი ადამიანების არსებობა, სამეცნიერო ჟურნალებში და კვლევებში უკვე დიდი ხანია იწერება იმაზე, რომ სქესის ორი კატეგორია არ არის საკმარისი. მართლაც, 2000 წელს ჩატარებული კვლევის მიხედვით, რომელიც იყო 1955 წლიდან 1998 წლამდე გამოცემული სამედიცინო ლიტერატურის მიმოხილვა, ასიდან ერთი ბავშვი იბადება არასტანდარტული სასქესო ორგანოთი. საჭიროა კრიტიკულად ვიფიქროთ და ვისაუბროთ იმაზე, თუ რა არის “სტანდარტული” და ვინ ადგენს ამ “სტანდარტს”. ნებისმიერი სამეცნიერო დარგი კრიტიკულად უნდა გავაანალიზოთ, რადგან მეცნიერების ინტერპრეტაციას ისევ ადამიანები აკეთებენ.
1993 წელს, “The Sciences” ჟურნალმა გამოაქვეყნა ანა ფაუსტო სტერლინგის სტატია - “ხუთი სქესი”. 2000 წელს სტერლინგმა ახალი სტატია დაწერა სადაც ამბობს, რომ არ ეგონა თუ მისი პირველი ნაშრომი ასეთი პროვოკაციული იქნებოდა, რადგან სამეცნიერო დარგებში აღიარებული ფაქტია, რომ ორზე მეტი სქესი არსებობს. პირველ სტატიაში სტერლინგი ამტკიცებდა, რომ მამრობითი და მდედრობითი სქესის გარდა, ბუნებაში ხშირად გვხვდება სამი სხვა კატეგორია:
ჰერმები (ჰერმაფროდიტები) - ადამიანები, რომელთაც ერთი სათესლე და ერთი საკვერცხე აქვთ.
მერმები (მამრი ფსეუდოჰერმაფროდიტები) - ადამიანები, რომელთაც აქვთ სათესლეები და მდედრობითი სასქესო ორგანოს რომელიმე ასპექტი, მაგრამ არ აქვთ საკვერცხეები.
ფერმები (მდედრი ფსეუდოჰერმაფროდიტები) - ადამიანები, რომელთაც აქვთ საკვერცხეები და მამრობითი სასქესო ორგანოს რომელიმე ასპექტი, მაგრამ არ აქვთ სათესლეები.
მეორე მითი, რომელიც ზემოთ მოვიყვანე, იყო ის იდეა, რომ ადამიანების სქესი წესდება მხოლოდ ფაქტებიდან გამომდინარე. სინამდვილეში, ზოგჯერ რთულია ახალშობილი ბავშვის სქესის დადგენა. საავადმყოფოში დაბადებისას ათასი ბავშვიდან ერთს უტარდება სასქესო ორგანოს მოდიფიკაციის ოპერაცია, რადგან მათი სასქესო ორგანოები არ ჯდება “სტანდარტულ” ჩარჩოებში. ექიმები და მშობლები ირჩევენ ინტერსქესი ბავშვების სქესს სოციუმის დადგენილი წესების მიხედვით და პიროვნებებს, რომლებიც არ თავსდებიან მდედრობით ან მამრობით კატეგორიებში, ხშირად არ ეძლევათ საკუთარი არჩევანის საშუალება.
ეს ადამიანები მხოლოდ ზრდასრულ ასაკში თუ იგებენ იმას, რომ მათი სასქესო ორგანო ძალით შეცვალეს და ამას ხშირად დიდი ტრავმა მოჰყვება. არსებობს არგუმენტი, რომ ექიმები ამ ოპერაციას ატარებენ იმისთვის, რომ ბავშვების ცხოვრება გააუმჯობესონ და სხვადასხვა პრობლემები აარიდონ. თუმცა აღსანიშნავია, რომ ეს პრობლემებიც სოციუმის მიერ არის შექმნილი. საზოგადოება ამბობს, რომ ადამიანი ორი კატეგორიიდან ერთში უნდა ჩაჯდეს და ამიტომაც ინტერსქეს ადამიანებს ექმნებათ პრობლემები თუნდაც სამართალთან (უმეტესი ქვეყნების ლეგალურ კოდექსში მხოლოდ ორი სქესი არსებობს). შესაბამისად, ექიმები ძალით ცვლიან ბავშვების სასქესო ორგანოებს სოციუმის სტანდარტების გამო. ამიტომაც, სქესი არ არის ყოველთვის მხოლოდ ბიოლოგიურად შექმნილი ფაქტი.
ამასთან ერთად, სქესის დადგენა არ არის მარტივი. ის არ განისაზღვრება მხოლოდ სასქესო ორგანოებით, მას ასევე განაპირობებენ ჰორმონები, ქრომოსომები და ორგანოები.
წარმოგიდგენთ ანა ფაუსტო-სტერლინგის ციტატას:
“..მე იმის მტკიცებაც შემიძლია, რომ სქესი არის ვრცელი, უსასრულოდ ცვალებადი სპექტრი, რომელიც ამ ხუთი კატეგორიითაც კი ვერ განისაზღვრება..”
აქ იმაზე შეგვიძლია დავფიქრდეთ, თუ რატომ გვჭირდება კატეგორიები; რატომ არის ჩვენი საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანი, რომ ადამიანები ჩავსვათ ჩარჩოებში; რატომ მოითხოვს ჩვენი კანონი იმას, რომ სისტემამ იცოდეს ჩვენი სქესი (რომელიც შეიძლება სულ არ შეესაბამებოდეს ჩვენს გენდერს, ანუ ჩვენს პრეზენტაციას).
თუ საზოგადოება მოითხოვს, რომ ყველა ჩვენგანი უნდა იყოს მდედრი ან მამრი, რის მიხედვით უნდა მოგვენიჭოს ეს სქესი: ანატომიის, ჰორმონების, უჯრედებისა თუ ქრომოსომების მიხედვით? რა ხდება მაშინ, თუ ისინი ერთმანეთს ეწინააღმდეგებიან?
ამ კატეგორიების პრობლემა ნათლად ჩანს მაშინ, როცა ვკითხულობთ სპორტზე. სპორტის სფეროში არსებობს გენდერის შემოწმების პრაქტიკა. ადამიანის გენდერის შემოწმება მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი თუ შემმოწმებელს სჯერა რომ გენდერი და სქესი არის ერთი და იგივე. რეალურად, ხდება სქესის შემოწმება. ალბათ შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ, როგორი ტრავმატული პროცესია ეს სპორტსმენებისთვის.
სპორტის და სხვა სფეროებშიც მდედრობითი სქესი ბევრად უფრო მკაცრ ჩარჩოებშია მოქცეული. გაურკვეველია, აქვს თუ არა ცის- (ანუ მდედრობითი სქესის) და ინტერსქეს ქალებში ბუნებრივად მაღალ ტესტოსტერონს ფიზიკურად გამაძლიერებელი ეფექტი. ამის მიუხედავად, შეგიძლიათ გაეცნოთ სტატიებს იმ ქალ სპორტსმენებზე, რომლებსაც უზომავენ ბუნებრივად გამომუშავებულ ტესტოსტერონს და თუ ის სტანდარტულად დადგენილ ზღვარს სცილდება, რიცხავენ ტურნირებიდან.
მინდა წარმოიდგინოთ ახალგაზრდა გოგო, შუა აზიის ქვეყნიდან (ეს მაგალითი სტატიიდან მომაქვს), რომელიც მთელი თავისი ცხოვრება გოგოდ/ქალად ცხოვრობს. იგი მონდომებული და ფიზიკურადაც ძლიერი მორბენალია, რის გამოც ხვდება მსოფლიო ჩემპიონატში. ის ძალიან სწრაფად დარბის, ბევრი ამბობს რომ “ქალისთვის ზედმეტად სწრაფად”. მან ინგლისური კარგად არ იცის და როცა ორგანიზატორები ეუბნებიან, რომ ექიმმა უნდა გასინჯოს, ვერ ხვდება რაშია საქმე. მას უტარებენ ტესტებს და რამდენიმე დღეში ქვეყნდება ჟურნალებში, რომ “ის ქალი არ არის, მატყუარაა.” შეიძლება ტესტებმა ვერც კი დააზუსტეს რომ ის ინტერსქესია, მაგრამ ცოტათი ამაღლებული ტესტოსტერონი აქვს და ის ფაქტიც კი, რომ ამ ტესტების გაკეთება დასჭირდა, საკმარისია იმისთვის, რომ მისი კარიერა გააფუჭონ და ტურნირიდან გააგდონ.
საუბრის შემდეგ ნაწილში გავეცანით სამ თეორიას სქესსა და გენდერს შორის ურთიერთობის შესახებ. პირველი არის ესენციალიზმი: ეს არის კონსერვატული მოსაზრება რომ სქესი და გენდერი არის ერთი და იგივე.
მეორე მოსაზრება არის კონსტრუქტივისტების, რომლებიც ამბობენ, რომ სქესი და გენდერი დამოუკიდებელია ერთმანეთისგან. ეს პოპულარული მოსაზრებაა სოციალური მეცნიერებების დარგში. ამ თეორიის მთავარი კრიტიკა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ცარიელს ხდის ჩვენს სხეულს და არ ანიჭებს მას არანაირ როლს ჩვენს ცხოვრებაში.
მესამე თეორია არის ჩემთვის ყველაზე მისაღები. ამ თეორიას წარმოგიდგენთ როგორც რეფლექსურს. ეს თეორია მოისაზრებს, რომ ჩვენი ფიზიკური და სოციალური გამოცდილებები ერთად ახდენენ ზეგავლენას გენდერზე. აუცილებელია იმაზე ფიქრი, რომ ჩვენი გენდერის შექმნაში საზოგადეობის ზეგავლენის გარდა, სხეულის - რომლითაც ვიბადებით და რომელიც ზოგჯერ ძალით არის შეცვლილი, როლის აღნიშვნაც მნიშვნელოვანია.
მოვიყვან ამ მაგალითს: ბავშვის სხეული არის მისი პირველი მარკერი სოციუმში. თუ ის დაიბადა მდედრობითი სქესის, საზოგადოება მას ასწავლის, რომ უნდა მოიქცეს როგორც გოგო (ეს სოციუმის სტანდარტებია). ამ სტანდარტების მიხედვით ჩამოუყალიბდება მას გენდერი. შეიძლება იგი ამ სტანდარტებს მიჰყვეს ან შეიძლება პირიქით, ძალიან ნეგატიური რექცია ჰქონდეს. ორივე შემთვევაში, სოციუმი ფორმას აძლევს გენდერს. შეიძლება რამდენიმე წელიწადში ის მიხვდეს რომ მას იზიდავენ სხვა გოგოები, ეს უკვე ფიზიკური მინიშნებაა და აქ მისი სხეულია ძალიან მნიშვნელოვანი. მისი სხეული ეუბნება გოგოს, რომ ის არ არის ჰეტეროსექსუალი. ამას რომ გაიაზრებს, შეიძლება ისიც იფიქროს რომ საზოგადოება ჰომო ან ბისექსუალ გოგოებს სხვა სტანდარტებს ანიჭებს და მისი გენდერის პრეზენტაცია შეიცვალოს. ასე ახდენენ ზეგავლენას სხეული და სოციუმი გენდერზე.
ორი მთავარი საკითხი გენდერისა და სქესის სფეროში არის ტრანსგენდერების პრობლემები და “ქალი”, როგორც კატეგორია.
ტრანსგენდერი ადამიანები არიან ის ადამიანები, რომლებსაც საზოგადოებამ მიანიჭა გენდერი (მათი ბიოლოგიური სქესის გამო) და მათ ეს გენდერი არ შეესაბამებათ და არ უნდათ. ასევე არიან ადამიანები, რომლებიც არც ქალად და არც კაცად თვლიან თავიანთ თავს. ამ ადამიანებს ჰქვიათ არა-ბინარული (non-binary). ეს არ არის დასავლეთის მიერ გამოგონილი იდეა. ბევრ ქვეყანაში და კულტურაში, თუნდაც ჩვენთან ახლოს (აზიის სხვადასხვა ქვეყნებში) საუკუნეებია არსებობენ ჯგუფები, რომლებიც არ ექცევიან მდედრის ან მამრის კატეგორიებში.
ტრანსგენდერ ადამიანებზე საუბრისას მნიშვნელოვანია მათზე სასტიკი ძალადობის განხილვა. ასევე მნიშვნელოვანია განვიხილოთ ადამიანები პოპულარულ სფეროში და ზოგიერთი ფემინისტური დაჯგუფებები, რომლებიც ტრანსგენდერ ქალებს არ აღიქვამენ ქალებად. თუ ჩვენ შევთანხმდებით რომ “ქალი” და “კაცი” არის როლი და თვით-იდენტობა, მაშინ ტრანს-ქალების წინააღმდეგ მოღვაწე ფემინისტების და ცნობილი ადამიანების არგუმენტი სხვა დატვირთვას იძენს. რატომ არის საჭირო ზოგი ქალისთვის, რომ “ქალობა” იყოს ექსკლუზიური კლუბი?
თვითონ “ქალობაც” მნიშვნელოვანი საკითხია გენდერისა და სქესის სფეროში. სიმონ დე ბოვუარს მოვიშველიებ ისევ და ვიტყვი, რომ “ქალებად ვხდებით და არ ვიბადებით”. თუ ეს ასეა, მაშინ რას ნიშნავს, იყო “ქალი”?
ის რეფლექსურობის თეორია, რომელზეც მე მოგიყევით, ვისწავლე მაშინ, როცა წავიკითხე რ.ვ. კონელის - ავსტრალიელი მეცნიერის - წიგნი გენდერის და სქესის სფეროში მესამე მთავარ საკითხზე: მამაკაცურობაზე.
მამაკაცობის ან მამაკაცურობის კვლევების დარგი უკვე რამდენიმე წელია არსებობს გენდერული კვლევების სფეროში. წიგნში, კონელი ამტკიცებს, რომ მამაკაცის კატეგორია არის მრავალფეროვანი და არსებობს სხვადასხვანაირი მამაკაცურობა - მათ შორის ჩვენთვის კარგად ნაცნობი - ჰეგემონიური. კონელი ამბობს, რომ ჩვენ ასევე უნდა გავაცნობიეროთ ურთიერთობა მამაკაცურობის სხვადასხვა ფორმებს შორის: ალიანსი, დომინირება და სუბორდინაცია.
ამაზე რომ ვფიქრობ, სულ თვალწინ მიდგება ამერიკული სკოლა. გაიხსენეთ ფილმები, სადაც ამერიკული სკოლის მოსწავლეები არიან მთავარ როლებში. ამ ფილმებში და რეალურ ცხოვრებაშიც სკოლაში არიან ბიჭები, რომლებიც სხვადასხვა როლებს ირგებენ. არის სპორტსმენი, რომელიც ხშირად ჰეგემონია და დომინირებს სხვა ბიჭებზე. არის ჭკვიანი, სათვალეებიანი პერსონაჟი, რომელიც სუბორდინაციას უწევს სპორტსმენს. იქვე არის ჰომოსექსუალი ბიჭი, რომელიც ნამდვილ კაცადაც კი არ ითვლება და რომლის დასაჩაგრად ჰეგემონი ალიანსს ჰქმნის სხვა ბიჭებთან ერთად.
მამაკაცის კატეგორია იმდენად მიუწვდომელია ჰეგემონისთვისაც კი, რომ ვერცერთი კაცი ვერ იქნება საკმარისად “კაცური.” მამაკაცობა მოითხოვს აგრესიას და დომინირებას. ყველა მამაკაცის ჯგუფი ეძებს მასზე ნაკლებად მამაკაცურს და ბოლოს - ის ჰომოსექსუალი ბიჭიც კი, რომელიც მამაკაცურობის ბოლო საფეხურზეა, მაგრამ კაცურ როლს თამაშობს - მაინც უკეთესია, ვიდრე ქალი. ეს სისტემა ყველასთვის წამგებიანია და ამიტომაც ფემინიზმი და გენდერული საკითხები კაცებისთვისაც მნიშვნელოვანია.
ბიბლიოგრაფია
Nancy Hewitt, No Permanent Waves
Agnieszka Graff, A Different Chronology: Reflections on Feminism in Contemporary Poland
მაია ტაბიძე, წარსულის რეპრეზენტაცია ქართულ ფემინისტურ ნააზრევში
https://plato.stanford.edu/entries/feminist-philosophy/#TopiFemi
სპორტში გენდერის შემოწმება: https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/apr/26/testosterone-ruling-women-athletes-caster-semanya-global-south
გრეის ჰუანგ და შეჰზად ბასარია, "აქვთ თუ არა ანაბოლურ-ანდროგენურ სტეროიდებს გამაძლიერებელი ეფექტი ქალ სპორცმენებზე?", ჰარვარდის უნივერსიტეტი: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28711608/
ანა ფაუსტო-სტერლინგი, “ხუთი სქესი”, ბრაუნის უნივერსიტეტი, https://crl.ucsd.edu/~elman/Courses/HDP1/2000/LectureNotes/fausto-sterling.pdf და https://eltalondeaquiles.pucp.edu.pe/wp-content/uploads/2016/08/FAUSTO_STERLING-2000-The_Sciences-5-sexes-revisited.pdf
სქესის გარდაქმნა: ორი სქესის იდეა ზედმეტად გამარტივებულია, სამეცნიერო ამერიკელი: https://www.scientificamerican.com/article/sex-redefined-the-idea-of-2-sexes-is-overly-simplistic1/
სიმონ დე ბოვუარი, “მეორე სქესი”, https://www.weareoverhere.com/home/thought-exchange-simone-de-beauvoirs-the-second-sex
რ.ვ. კონელი, “მამაკაცურობები”, https://newlearningonline.com/new-learning/chapter-5/supproting-materials/connell-on-gender-roles-and-masculinity
ილუსტრაციის ავტორია სალომე გაგნიძე.
